Żywienie w okresie choroby nowotworowej powinno stanowić bardzo istotną część prowadzonej terapii. Celem stosowania diety jest ograniczenie niedożywienia organizmu, wzmocnienie odporności, poprawa przemiany materii oraz zminimalizowanie uszczerbku narządów wewnętrznych, narażonych na agresywne leczenie onkologiczne. Ze względu na rodzaj, stopień zaawansowania oraz umiejscowienie zmian nowotworowych zasady odżywiania będą różne. Dobrze odżywiony organizm wykazuje więcej sił do walki z chorobą, co przekłada się na lepsze rokowania zdrowotne. Prawidłowo zbilansowana dieta, której element stanowią czynniki immunostymulujące, pozwala na zwiększenie odporności osłabionego organizmu i poprawę funkcjonowania całego ustroju.

W celu zapewnienia osobie cierpiącej na nowotwór odpowiedniej podaży energii zaleca się przyjmowanie 30-35 kcal na kilogram masy ciała na dobę. Według tych wskazówek zapotrzebowanie kaloryczne osoby chorej ważącej 70 kg wyniesie od 2100 kcal do 2450 kcal. Jeżeli występuje znaczne wyniszczenie organizmu podaż energii można zwiększyć do 40-45 kcal na kilogram masy ciała na dobę. Ze względu na postępujące procesy katabolizmu zwiększa się zapotrzebowanie organizmu na białko. Podaż tego składnika odżywczego powinna wynosić około 1,3 g na kilogram masy ciała na dobę. Tłuszcze powinny stanowić 25-30% zapotrzebowania energetycznego. 

Leczenie chemio- lub radioterapią niesie ze sobą niedogodności, które w znaczny sposób wpływają na komfort życia osoby ze schorzeniem nowotworowym. W codziennej diecie niezmiernie ważne jest zwracanie uwagi na indywidualne potrzeby oraz upodobania chorych. Jeżeli chory nie jest w stanie spożywać normalnych objętościowo posiłków należy ograniczyć porcje bez zmniejszania ich kaloryczności. W celu zwiększenia podaży energii w jednostkowym posiłku można:

• Do potraw takich jak zupy, kasze, ryż, ziemniaki dodawać masło oraz oleje roślinne

• Do przyrządzanie potraw używać pełnotłustych produktów nabiałowych (jogurty, śmietany, twarogi)

• Do napojów w temperaturze pokojowej, zup mlecznych, kaszek na mleku, płatków dodawać miód

• Do zagęszczania zup, jako dodatek do sałatek, dań obiadowych wykorzystywać jajka

Do najczęstszych skutków ubocznych chemioterapii zalicza się nudności, wymioty, biegunkę, zaparcia, owrzodzenia i nadżerki błony śluzowej przewodu pokarmowego.

Wskazówki dla osób leczonych za pomocą leków cytostatycznych:

• Dieta powinna być wysokoenergetyczna, wysokobiałkowa, lekkostrawna
• Bardzo ważna jest podaż pełnowartościowego i łatwo przyswajalnego białka, którego najlepszym źródłem jest mięso, jaja, produkty nabiałowe, komosa ryżowa, amarantus oraz algi
• Należy dbać różnorodność oraz estetykę posiłków, potrawy powinny składać się z produktów pochodzących ze wszystkich grup artykułów żywnościowych, wyglądać apetycznie, kolorowo i mieć miły zapach
• Jeżeli nie występują przeciwwskazania w diecie powinny znaleźć się świeże warzywa oraz owoce, w przypadku zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego owoce i warzywa można podawać w postaci gotowanej i przecieranej
• Z diety należy wyeliminować produkty wysoko przetworzone, solone, marynowane, wędzone, smażone, mocne przyprawy, alkohol, mocną kawę, słodycze
• Produkty kwaśne mogą łagodzić zaburzenia odczuwania smaku
• Do przygotowywania potraw należy stosować techniki kulinarne taki jak: gotowanie w wodzie, gotowanie na parze, pieczenie w rękawie, folii, duszenie
• Pojawiający się metaliczny posmak w ustach można wyeliminować myciem zębów po każdym posiłku oraz częste płukanie ust
• Przed zabiegiem chemioterapii a posiłkiem należy zachować około 2 godzinny odstęp
• ​Nasilające się wymioty oraz biegunka mogą być przyczyną znacznych niedoborów wodno-elektrolitowych, jeżeli wymioty utrzymują się dłużej niż 1 dzień należy skonsultować się z lekarzem

Podczas radioterapii może dochodzić do zaburzeń łaknienia, odczuwania smaków i zapachów, nudności, wymiotów, biegunek, problemów z połykaniem i produkcją śliny.

Wskazówki dla osób leczonych za pomocą radioterapii:

• Dieta powinna być lekkostrawna! Z jadłospisu należy wykluczyć potrawy smażone, tłuste, napoje gazowane, potrawy mocno przyprawione
• Tłuszcze powinny stanowić 20% zapotrzebowania energetycznego, ich źródłem powinny być oleje roślinne, ryby oraz chudy drób
• Białko powinno stanowić 20-30% energii, źródłem białka powinno być chude mięso drobiowe, ryby morskie, chude produkty nabiałowe, fermentowane przetwory mleczne, przetwory sojowe
• Warzywa oraz owoce należy podawać w postaci gotowanej, pieczonej, przecieranej, jeżeli nie ma przeciwwskazań można przyrządzać sałatki i surówki z owoców i warzyw obranych ze skórki i pozbawionych pestek
• Bardzo ważna jest podaż owoców i warzyw bogatych w witaminę C takich jak: acerola, owoce róży, czarna porzeczka, truskawki, poziomki, cytryna, pomarańcze, grejpfruty,  żurawina papryka, nać pietruszki, brukselka, szpinak, pomidory, ziemniaki
• Należy pamiętać o odpowiedniej podaży płynów (2-2,5 litra na dobę)!
• ​Z diety należy wyeliminować produkty wysoko przetworzone, solone, marynowane, wędzone, alkohol, mocną kawę, słodycze 

W przebiegu choroby nowotworowej mogą pojawić się liczne problemy związane z funkcjonowaniem przewodu pokarmowego, apetytem czy zdolnością do przyjmowania pokarmów. W każdym z takich przypadków należy starać się dostosować codzienny jadłospis do możliwości oraz preferencji osoby chorej. Poniżej przedstawione zostały ogólne zalecenia, które mogą okazać się pomocne w przypadku pojawienia się określonych dolegliwości. 

Braku apetytu, jadłowstręt:

1. Należy spożywać posiłki mniejsze objętościowo, ale częściej! Potrawy umieszczać na mniejszych talerzach, tak aby chory miał poczucie tego, że udało mu się wszystko zjeść.
2. Posiłki powinny być pełnowartościowe! Ważne jest dostarczanie do organizmu produktów spożywczych pochodzących ze wszystkich grup żywnościowych, posiłki powinny być wysokoenergetyczne i wysokobiałkowe. W celu podniesienia kaloryczności posiłków bez zwiększania ich objętości można stosować produkty specjalnego przeznaczenia żywieniowego stanowiące skoncentrowane źródło energii oraz składników odżywczych.
3. Konieczne jest uwzględnianie preferencji chorego! Ze względu na zaburzenia w odczuciu smaku oraz węchu osoby cierpiące na nowotwór mogą przejawiać inne zwyczaje żywieniowe niż dotychczas, należy wziąć to pod uwagę w trakcie przygotowywania posiłków!
4. Warto zadbać o to, aby posiłki odbywały się przy stole, w rodzinnym gronie i sympatycznej atmosferze!
5. Jeżeli występuje problem z niedoborem śliny do potraw można dodawać sok z cytryny, który wzmaga jej wydzielanie oraz poprawia smak.
6. Spacer na świeżym powietrzu przed posiłkiem pomoże pobudzić apetyt!
7. ​Należy dbać o estetykę przygotowywanych potraw!

Nudności, wymioty:

1. Należy obserwować reakcje organizmu po przyjęciu określonych posiłków i eliminować te po których objawy w postaci nudności i wymiotów nasilają się!
2. Spożywanie małych objętościowo posiłków, 5-6 razy dziennie zapobiega nadmiernemu wypełnieniu żołądka!
3. Wskazane jest dokładne przeżuwanie i powolne spożywanie posiłków!
4. Z codziennej diety należy wykluczyć produkty obfitujące w tłuszcz, węglowodany proste oraz potrawy smażone!
5. Spożywanie posiłków w temperaturze pokojowej ogranicza intensywne zapachy mogące nasilać dolegliwości trawienne.
6. Posiłków nie należy popijać! Płyny najlepiej przyjmować w odstępie godziny przed lub po nim. Niewskazane są napoje gazowane.
7. Ssanie kostek lodu lub cukierków miętowych może złagodzić nudności.
8. Unikanie dużej ilości przypraw pomaga ograniczyć drażniące zapachy!
9. Po jedzeniu wskazany jest odpoczynek w pozycji siedzącej.
10. ​Warto zwrócić uwagę, aby noszone ubrania nie uciskały okolic brzucha!

Suchość w jamie ustnej:

1. Potrawy o konsystencji półpłynnej lub papkowatej będą lepiej tolerowane.
2. Wskazane jest częste popijanie wody mineralnej, herbat owocowych, ziołowych, wody z sokiem z owoców cytrusowych.
3. ​Ssanie kwaśnych cukierków lub żucie gumy bez dodatku cukru może wspomóc wydzielanie śliny.

Zapalenie błony śluzowej jamy ustnej:

1. Jeżeli zmiany zapalne są zaawansowane warto przejść na papkowatą lub płynną!
2. Należy unikać składników diety drażniących błonę śluzową jamy ustnej takich jak: ostre przyprawy, pokarmy o smaku intensywnie słodkim, słonym, gorzkim, kwaśnym
3. Spożywane posiłki powinny mieć temperaturę pokojową!
4. ​Pomimo ograniczeń dotyczących produktów spożywczych należy pamiętać o konieczności dostarczenia organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych i odpowiedniej kaloryczności posiłków!

Stany zapalne błony śluzowej żołądka:

1. Wskazane jest podzielenie posiłków na mniejsze objętościowo porcje i spożywanie ich częściej.
2. Konieczna jest obserwacja po jakich produktach występuje nasilenie objawów i wyeliminowanie ich!
3. Działające drażniąco na śluzówkę żołądka warzywa oraz owoce należy obierać ze skórki i usuwać z nich pestki, zaleca się spożywać je w formie gotowanej na wodzie, na parze, pieczonej, duszonej!
4. Spożywane posiłki powinny mieć temperaturę pokojową!
5. ​W złagodzeniu objawów może pomóc ssanie kostek lodu oraz ananasa.

Biegunki:

1. Konieczna jest obserwacja po jakich produktach występuje nasilenie objawów i wyeliminowanie ich!
2. Wskazane jest podzielenie posiłków na mniejsze objętościowo porcje i spożywanie ich częściej.
3. Należy ograniczyć produkty bogate w błonnik takie jak produkty pełnoziarniste, grube kasze, świeże warzywa oraz owoce, orzechy, pestki, nasiona i tym podobne.
4. Świeże warzywa oraz owoce należy obierać ze skórki i usuwać z nich pestki, zaleca się spożywać je w formie gotowanej na wodzie, na parze, pieczonej, duszonej!
5. Z jadłospisu należy wyeliminować produkty zawierające sorbitol takie jak: guma do żucia bez cukru, dietetyczne dżemy, czekolady, słodziki sorbitolowe oraz słodycze, kawę, mocną herbatę i alkohol!
6. Nie należy spożywać potraw ciężkostrawnych, obfitujących w tłuszcze zwierzęce, smażonych, mocno przyprawionych
7. Mleko oraz produkty mleczne mogą nasilać biegunkę!
8. W trakcie biegunki konieczne jest uzupełnianie płynów! Najlepszym wyborem są napoje w temperaturze pokojowej takie jak: woda mineralna niegazowana, słabe napary herbaty, czysty bulion.
9. ​Warto pamiętać o stratach potasu do których dochodzi wraz z nasilającą się biegunką! Niedobory tego pierwiastka można uzupełnić przyjmując banany, pomidory, ziemniaki, soki przecierowe owocowo-warzywne.

Zaparcia:

1. Do codziennej diety należy wprowadzić produkty wysokobłonnikowe takie jak świeże owoce i warzywa, produkty pełnoziarniste, nasiona, pestki, orzechy, suszone owoce i tym podobne!
2. Bardzo ważna jest odpowiednia podaż płynów! W ciągu doby należy wypijać od 2 do 2,5 litra płynów pod postacią wody mineralnej niegazowanej, herbat owocowych, ziołowych, soków owocowych i warzywnych, fermentowanych napojów mlecznych.
3. Należy wyeliminować produkty spowalniające perystaltykę jelit takie jak: kakao, mocna herbata, czekolada, potrawy z mąki z oczyszczonych ziaren zbóż.
4. Korzystny efekt może przynieść spożywanie na czczo namoczonych suszonych śliwek lub sporządzanych z nich kompotów
5. ​Warto zadbać o to by w jadłospisie znalazły się produkty wpływające korzystnie na mikroflorę jelita grubego takie jak: fermentowane produkty mleczne, inulina, laktuloza.

Istnieją składniki żywności, które wykazują szczególnie korzystny wpływ na organizm osób cierpiących z powodu wyniszczenia nowotworowego. Zaliczamy do nich:

• Kwasy omega-3 – wykazują silne właściwości przeciwzapalne, kwasy tłuszczowe omega-3 znajdują się w rybach (przede wszystkim morskich), skorupiakach, tofu, migdałach, orzechach włoskich, jak również w olejach roślinnych, takich jak olej lniany, arachidowy i rzepakowy

• Glutamina – stymuluje pracę układu immunologicznego, dobrym źródłem glutaminy są: mięso, mleko i jego przetwory, jaja, kapusta, buraki, fasola, pietruszka, szpinak

• Arginina – jej stosowanie może być dyskusyjne ze względu na fakt, iż arginina z jednej strony wzmacnia układ odpornościowy, z drugiej jednak może nasilać stan zapalny oraz produkcję białek nowotworowych, do źródeł argininy zaliczamy: nasiona soi, wołowinę, wieprzowinę, drób, ryby, orzechy nerkowca, włoskie, laskowe, ziemne, brazylijskie, sezam, siemię lniane, czekolada, kasza gryczana, migdały

• Leucyna i izoleucyna – ograniczają rozpad białek ustrojowych, leucynę i izoleucynę odnaleźć można w mleku i przetworach mlecznych, mięsie, rybach, jajach, nasionach roślin strączkowych, orzechach, pestkach oraz nasionach

• Średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe (MCT) – wspomagają regenerację organizmu oraz przyswajanie białek, ich wchłanianie z przewodu pokarmowego zachodzi dużo szybciej i łatwiej, jednym z najlepszych źródeł MCT jest olej kokosowy

Jadłospis o wartości energetycznej 1800 kcal 

Śniadanie: Bułka grahamka z masłem, szynką z kurczaka, jajkiem ugotowanym na twardo i natką pietruszki

• 1 sztuka (90g) Bułka grahamka
• 1 łyżeczka (5g) Masło
• 2 plastry (40g) Szynka z piersi kurczaka
• 1 sztuka (60g) Jajo kurze
• 1 łyżka (10g) Natka pietruszki
• 1 szklanka (250g) Sok wielowarzywny

Drugie śniadanie: Kasza jaglana na wodzie z bananem, pieczonym jabłkiem i miodem

Kasze jaglaną ugotować zgodnie z przepisem na opakowaniu, banana pokroić w drobne cząstki lub rozgnieść widelcem, jabłko upiec w piekarniku w folii aluminiowej, obrać ze skórki, owoce wymieszać z kaszą jaglaną, całość polać miodem

• ½ woreczka (50g) Kasza jaglana
• ½ sztuki (60g) Banan
• 1 sztuka (100g) Jabłko pieczone w piekarniku
• 1 łyżka (10g) Miód pszczeli

Przekąska: Kanapka z puree marchewkowo-selerowym i koperkiem

Marchew oraz seler dokładnie umyć, obrać ze skórki, pokroić w kostkę i ugotować, kiedy warzywa będą miękkie zblendować je z olejem lnianym na gładką masę, dodać koperek, dokładnie wymieszać

• 1 kromka (40g) Chleb graham
• 1 sztuka (40g) Marchew
• 1 plaster (60g) Seler korzeniowy
• 1 łyżka (10g) Koperek
• 1 łyżka (20g) Olej lniany

Obiad: Potrawka z indyka z ryżem i warzywami

Ryż ugotować z godnie z instrukcją na opakowaniu, obrane ze skórki warzywa i mięso z piersi indyka pokroić w kostkę, mięso wyłożyć na patelnię, podlać wodą i dusić około 5 minut, dodać warzywa wymieszane z łyżką oleju rzepakowego, całość dusić aż warzywa zmiękną, przyprawić do smaku, podawać z ryżem

• ½ woreczka (50g) Ryż biały
• 1 łyżka (10g) Masło
• ½ piersi (80g) Mięso z piersi indyka
• 1 sztuka (40g) Pietruszka
• 1/3 sztuki (100g) Cukinia
• 1 sztuka (170g) Pomidor
• 1 łyżka (10g) Olej rzepakowy

Podwieczorek: Koktajl na bazie jogurtu naturalnego bananem, brzoskwinią i miodem, wafle ryżowe

Obraną ze skórki brzoskwinię oraz banana pokroić w drobne cząstki, zblendować razem z jogurtem naturalnym i miodem na jednolitą masę

• 1 opakowanie (150g) Jogurt naturalny
• 1 łyżka (10g) Miód pszczeli
• ½ sztuki (60g) Banan
• ½ sztuki (60g) Brzoskwinia
• 2 sztuki (20g) Wafle ryżowe

Kolacja: Kanapka z pastą twarogowo-pomidorową z dodatkiem posiekanej bazylii

Pomidora sparzyć, obrać ze skórki, pozbawić pestek i pokroić w drobną kostkę, ugnieść widelcem z serem twarogowym oraz jogurtem naturalnym, dodać posiekaną bazylię, całość dokładnie wymieszać

• 2 plastry (60g) Ser twarogowy tłusty
• 1 łyżka (10g) Jogurt naturalny
• 1 sztuka (170g) Pomidor
• 1 łyżeczka (5g) Masło ekstra
• 1 łyżka (10g) Bazylia
• 1 kromka (40g) Chleb graham

Jednym z największych problemów w żywieniu osób chorych na nowotwór jest tzw. wyniszczenie nowotworowe czyli kacheksja definiowana jest jako złożony proces metaboliczny, który charakteryzuje się spadkiem tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała, zanikiem masy mięśniowej, znużeniem, jadłowstrętem, obrzękami, niedokrwistością oraz nasiloną przemianą materii. Wyniszczenie nowotworowe niesie za sobą bardzo poważne konsekwencje, które mogą stanowić bezpośrednią przyczynę zgonu. W związki z nasilającą się kacheksją rośnie liczba powikłań oraz pogarsza się odpowiedz organizmu na prowadzone leczenie. Jedynym z podstawowych zadań leczenia żywieniowego jest dążenie do zachowania doustnej drogi podawania pokarmów! 

Przyczyny:

• Osłabiona odporność organizmu
• Wzmożony metabolizm
• Chemioterapia
• Radioterapia
• Zabiegi chirurgiczne
• Ograniczenie aktywności fizycznej
• Depresja, osłabienie, znużenie
• Choroby współistniejące (niewydolność oddechowa, zaburzenia krążenia, zaburzenia pracy nerek)
• Niedrożność przewodu pokarmowego, trudności z połykaniem, zaburzenia odczuwania smaku, jadłowstręt

Objawy:

• Znaczny ubytek masy ciała – przynajmniej 5% masy ciała w ciągu 3-6 miesięcy
• Brak apetytu
• Jadłowstręt
• Osłabienie, znużenie, apatia
• Niedokrwistość
• Obrzęki
• Zaburzenia pracy narządów wewnętrznych
• Depresja
• Nawracające infekcje

Konsekwencje:

• Postępujące niedożywienie
• Utrata masy mięśniowej
• Obniżenie stężenia białek w organizmie
• Zburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej
• Obniżenie odporności organizmu
• Zaburzenia pracy układu krążenia, układu oddechowego, wydalniczego
• Obniżenie sprawności ruchowej
• Pogłębianie się słabej kondycji psychicznej
• Unieruchomienie
• ​Gorsze rokowania, skrócenie czasu przeżycia