Fitoterapia - roślinne wsparcie dla mózgu

Informacje podstawowe

Czy w przypadkach zaburzeń pamięci i koncentracji z pomocą może przyjść nam fitoterapia? Oczywiście! Istnieje wiele surowców roślinnych, które mają udokumentowane i potwierdzone działanie wspomagające poprawę pamięci oraz koncentracji, a także zwiększające odporność na stres. Najbardziej znane wśród nich to miłorząb japoński oraz surowce o działaniu adaptogennym: żeń-szeń, różeniec górski czy cytryniec chiński.

Miłorząb japoński (Ginko biloba)

Surowiec leczniczy stanowią liście, w których znajdują się aktywnie działające substancje, m.in.: ginkolidy i bilobalidy, glikozydy flawanowe, laktony terpenowe, kwercetyna, procyjanidy. Wyciągi z miłorzębu japońskiego wykazują wiele korzystnych działań dla organizmu, zwiększają przepływ krwi przez mózg, usprawniają osłabione funkcje umysłowe, zmniejszają senność, zawroty głowy czy szumy w uszach. Stosowanie miłorzębu dotyczy nie tylko osób w wieku podeszłym.  W celu uzyskania najlepszych efektów miłorząb japoński należy przyjmować regularnie przez przynajmniej 2- 3 miesiące i uzbroić się w cierpliwość, gdyż pierwsze oznaki działania pojawią się po około trzech tygodniach regularnej suplementacji.

Adaptogeny – co to takiego?

Adaptogeny to substancje ułatwiające przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych. Mechanizm działania tych substancji jest jeszcze niezbyt dokładnie poznany.

Właściwości adaptogenne to właściwości wyrażane i opisywane m. in. jako działanie [Wolski T. i in., Postępy Fitoterapii 2/2009, s. 77-97]:

• antyoksydacyjne
• ochronne na wątrobę
• stymulujące układ odpornościowy
• wspomagające i poprawiające procesy zapamiętywania i koncentracji
• poprawiające napięcie mięśni i zrost siły ich skurczu
• wspomagające funkcje seksualne
• poprawę snu, motywacji i produktywności w pracy
• polepszenie nastroju i samopoczucia.

Inne prace naukowe wskazują, że adaptogeny wywierają wpływ:

• regulujący procesy fizjologiczne organizmu, głównie poprzez oddziaływanie na system wydzielania wewnętrznego (hormonalny)
• zwiększający odporność na szkodliwe dla organizmu bodźce fizyczne (skrajne temperatury, brak tlenu, hałas, wibracje), chemiczne (zanieczyszczone środowisko, alkohol, trucizny) i biologiczne (bakterie, wirusy, grzyby)
• na procesy fizjologiczne organizmu jakie są pożądane, bez wpływu na prawidłowe funkcjonowanie organizmu.

Wśród surowców roślinnych o szeroko opisywanych właściwościach adaptogennych warto wymienić:

Żeń - szeń koreański (Panax ginseng)

Surowiec leczniczy stanowią korzenie. Najważniejsze związki biologicznie aktywne żeń-szenia koreańkiego to: saponozydy triterpenowe: ginsenozydy, a także polisacharydy, panaksany związki fenolowe, flawonoidy i poliacetyleny.

Surowiec ten działa stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy, zwiększa także odporność psychiczną podczas stresu. Wyciągi z żeń-szenia poleca się przede wszystkim osobom wyczerpanym pracą oraz z objawami wypalenia zawodowego, a także osobom starszym, ponieważ wpływa on korzystnie na poprawę pamięci i opóźnia procesy starzenia. Wykazuje także działanie immunomodulujące.

Eleuterokok kolczasty (Eleuterococcus senticosus)

Eleuterokok kolczasty nazywany jest także żeń - szeniem syberyjskim. Surowiec leczniczy stanowią kłącza wraz z rozłogami, a także kora organów podziemnych. Najważniejsze związki biologicznie aktywne żeń-szenia syberyjskiego to: eleuterozydy, a także triterpeny, kumaryna, lignany. Wykazano, że wyciągi z eleuterokoka normalizują funkcje organizmu w stresie fizycznym i psychicznym. Potwierdzono także, że preparaty zawierające w składzie żeń-szeń syberyjski wpływają na poprawę pamięci i koncentracji. Dzięki korzystnemu oddziaływaniu na ośrodkowy układ nerwowy zaleca się go kobietom w okresie menopauzy oraz wspomagająco w leczeniu nerwic i depresji. Kłącza eleuterokoka stosowane są również przy ogólnym osłabieniu organizmu, przemęczeniu, anemii i w rekonwalescencji po chorobach przewlekłych, czy zabiegach chirurgicznych. Ciekawy wpływ związków czynnych eleuterokoka odnotowano w przypadku łagodzenia spustoszeń dokonujących się w organizmie po chemioterapii: łagodzi szkody, chroni zdrowe komórki i tkanki przed szkodliwym działaniem leków cytostatycznych.

Różeniec górski (Rhodiola rosea)

Surowiec leczniczy stanowią kłącza oraz korzenie, a związki aktywne w nich zawarte to: glikozydy fenolowe, m. in.: salidrozyd, tyrozol, alkohol cynamownowy i jego pochodne – rozyna i rozaryna, flawonoidy: kemferol, astragalina, rhodionina, rhodiozyna, rhodiolina,  fenolokwasy: kwas galusowy, kwas chlorogenowy, kwas hydroksycynamonowya także garbniki, olejki eteryczne i β-sitosterol. Różeniec wykazuje korzystne działanie przy dużym obciążeniu umysłowym i fizycznym. W przypadku wpływu na układ nerwowy i pamięć zaobserwowano podczas jego stosowania znaczną poprawę sprawności psychomotorycznej, fizycznej oraz koncentracji. Działanie adaptogenne sprzyja obniżeniu zmęczenia psychicznego, wyższej motywacji do nauki oraz lepszemu ogólnemu samopoczuciu. Wyciągi z różeńca działają także immunostymulująco oraz ochronnie w przypadku szkodliwego działania leków onkologicznych podczas chemioterapii.

Cytryniec chiński (Schisandra chinensis)

Surowiec leczniczy stanowią owoce i nasiona, w których zawarte są liczne aktywne biologicznie związki: alkaloidy, saponiny, witaminy: A, D, E oraz z grupy B, mikroelementy: cynk, mangan, miedź, cukry, kwasy organiczne (kwas cytrynowy, jabłkowy, winny). Głównymi związkami czynnymi są lignany: schizandryna, schizandrol  oraz gomisyny. Cytryniec chiński wykazuje korzystny stymulujący wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Zwiększa wydolność psychiczną, umysłową i fizyczną oraz poprawia procesy myślenia i zapamiętywania, usuwa także oznaki zmęczenia i wyczerpania.  Działa przeciwdepresyjnie. Badania nad cytryńcem dostarczają informacji o wielokierunkowym działaniu tego surowca. Wykazano, że wyciągi z cytryńca poprawiają ostrość widzenia, także w ciemności.  Dodatkowo regulują ciśnienie krwi oraz pracę serca u pacjentów z łagodnym nadciśnieniem tętniczym. Podobnie jak opisane powyżej surowce roślinne cytryniec wykazuje także działanie ochronne w stosunku do działania leków przeciwnowotworowych. Udowodniono jego korzystne oddziaływanie na poprawę jakości życia pacjentów, którzy stosowali regularnie i przez dłuższy czas wyciągi z cytryńca chińskiego.

Bakopa Moniera (Bacopa monniera)

Rośliną o udokumentowanych właściwościach adaptogennych jest Bakopa Moniera, zwana także Brahmi. Jest to surowiec roślinny zalecany i stosowany w medycynie ayurwedyjskiej. Główne substancje czynne surowca stanowią: bakozydy, bakopazydy oraz bakosaponiny. Bakopa Moniera działa wspomagająco na procesy myślenia, zapamiętywania, poprawia koncentrację. Obecnie medycyna indyjska uznaje ją za skuteczny środek w leczeniu padaczki i zaburzeń psychicznych.

Informacje dodatkowe

• Niezmierna ważna jest pora dnia, kiedy przyjmowane są preparaty zawierające adaptogeny – tylko godziny poranne lub wczesne dopołudniowe, gdyż mają one wykazywać swoje działanie w ciągu dnia. Zażywanie adaptogenów o innych porach skutkować może zaburzeniami snu.
• Na rynku dostępnych jest wiele produktów zawierających odżywcze dla mózgu składniki oraz wyciągi roślinne w postaci suplementów czy nutraceutyków. Różnią się one składem, jakością składników, ilością substancji aktywnych, ich formą chemiczną, postacią w jakiej mogą być podawane, dostępnością biologiczną, a także czystością i stabilnością oraz oczywiście ceną.
• Zwracajmy uwagę przy wyborze suplementu na jego jakość i pochodzenie. W przypadku dzieci istotna jest informacja od jakiego wieku można dany preparat stosować oraz jakie jest bezpieczne zalecane dla dziecka dawkowanie. Informacja taka powinna być umieszczona na opakowaniu i wyraźnie wskazywać na wiek i odpowiednio precyzyjne dawkowanie. W większości przypadków suplementy diety są zalecane nastolatkom od 12 roku życia, co wiąże się z faktem, że w tym wieku procesy metaboliczne u młodzieży są już tak samo sprawne jak u osób dorosłych.
• Za każdym razem należy zadać sobie pytanie czy faktycznie dany suplement jest nam potrzebny, a jeśli tak to przy wyborze odpowiedniego preparatu warto skonsultować się ze specjalistą – farmaceutą, lekarzem lub dietetykiem. Poza tym warto się zastanowić czy preparat wieloskładnikowy będzie bardziej skuteczny od właściwie dobranego preparatu jednoskładnikowego.

Zwróć uwagę

• Adaptogeny wykazują swoje pełne pozytywne działanie u osób narażonych na stres. U osób zdrowych, a także zaadaptowanych do stresu, surowce adaptogenne będą działać w zdecydowanie mniejszym stopniu.
• Dostępne na rynku są różnorodne preparaty farmaceutyczne zawierające w składzie opisane związki adaptogenne. Znaleźć można zarówno pojedyncze składniki, jak i produkty o składzie złożonym (wieloskładnikowe). Najczęściej wybierane przez pacjentów są postaci stałe – kapsułki oraz tabletki, jednak dużą popularnością cieszą się także wyciągi płynne. 

Uważaj

• Działania niepożądane miłorzębu japońskiego mogą prowadzić do narastania uczucia niepokoju, bólów i zawrotów głowy oraz występowania samoistnych krwawień. Związki aktywne obecne w surowcu hamują czynnik aktywujący płytki krwi (PAF) przez co działają antyagregacyjnie. Należy poinformować lekarza o zażywaniu preparatów zawierających wyciągi z miłorzębu japońskiego w przypadku planowanych zabiegów chirurgicznych, a na 2 tygodnie przed planowaną operacją należy zaprzestać ich stosowania.
• W przypadku żeń-szenia działania niepożądane mogą pojawić się już po jednokrotnym przyjęciu preparatu. Obserwowano wzrost ciśnienia, bóle głowy, nerwowość, spadek koncentracji, bezsenność, zaburzenia endokrynologiczne podobne do efektów wywołanych przez estrogeny. Preparaty z żeń-szeniem można stosować przez okres do 3 miesięcy z możliwością powtórzenia po przerwie. W literaturze opisywany jest „zespół uzależnienia żeńszeniowego”, który odnotowuje się po długotrwałym stosowaniu preparatów powyżej 3 miesięcy, a objawy mu towarzyszące to: nadciśnienie tętnicze, bezsenność, poranna biegunka, wysypka skórna.

Pamiętaj

• Preparaty pochodzenia roślinnego dostępne są bez recepty. Przynoszą dobre skutki terapeutyczne, gdy są odpowiednio i właściwie stosowane. Nie są to środki obojętne dla organizmu, a ich stosowanie może prowadzić do występowania działań niepożądanych. Zbyt wysokie stężenia adaptogenów we krwi mogą przyczyniać się do występowania działań niepożądanych. Najczęściej są one łagodne i dotyczą zaburzeń ze strony układu pokarmowego, takich jak nudności, ból brzucha, wymioty, biegunki. 
• Najlepsze efekty uzyskuje się przy regularnym stosowaniu adaptogenów przez dłuższy czas. Zaleca się stosować je przez przynajmniej 6 do 12 tygodni, a następnie zrobić przerwę w terapii.
• Warto pamiętać o zmianie surowców roślinnych w kolejnych terapiach, co ma na celu zmniejszenie tolerancji (przyzwyczajenia) organizmu do danych związków aktywnych i skuteczniejsze stymulowanie układu nerwowego w przypadku nowych związków czynnych.

Podsumowanie

Pamiętajmy, że dieta stanowi kluczowy i niezbędny element do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Odżywcza dieta dla mózgu - to taka, która będzie wspomagała pamięć i koncentrację oraz zwiększała odporność na stres. Poza dietą korzystne dla optymalnej pracy mózgu jest zachowanie równowagi pomiędzy obowiązkami a czasem wolnym (regularny wypoczynek). Ma to także związek z zapewnieniem odpowiedniej ilość snu oraz podjęciem aktywności fizycznej i regularnym jej wykonywaniu, dzięki czemu mózg zostanie odpowiednio ukrwiony i dotleniony. A suplementację warto rozważyć dopiero po włączeniu do codziennego życia podanych powyżej zaleceń.